Aanleiding en probleem analyse

Veel Nederlandse jongeren hebben een ongezond voedingspatroon dat te veel verzadigde vetten, enkelvoudige suikers, alcohol en te weinig voedingsvezels bevat. Deze voeding vergroot de kans op welvaartziekten, zoals hart- en vaatziekten en kanker. Daarnaast kan het voedingspatroon leiden tot overgewicht, met als gevolg een verhoogd risico op diabetes, klachten van het bewegingsapparaat, een lagere zelfwaardering en daarmee samenhangende psychosociale problemen.1 Preventieve interventies bij jongeren zijn van groot belang omdat eetgewoontes aangeleerd worden in de kindertijd en vervolgens geconsolideerd worden in de adolescentie. Voeding vraagt om die reden doorlopend om aandacht, waarbij nadrukkelijk meer aandacht gewenst is in de groepen 7 en 8 van het basisonderwijs en in de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Op deze leeftijd krijgen kinderen grotere invloed op hun voedingsgedrag en is de intellectuele rijpheid aanwezig om te denken over abstracties zoals voedingsstoffen.2

Doelstelling en ontwikkeling

De doelgroep van het lesprogramma Weet wat je eet zijn leerlingen van de onderbouw van het Vmbo/Havo/Vwo. De doelstelling van het lesprogramma is het vergroten van de kennis over gezond, veilig en bewust eten. Tevens hebben leerlingen die het lesprogramma hebben gevolgd een hogere zelfinschatting ten aanzien van gezond veilig en bewust eten. Het lesprogramma is gebaseerd op het ASE-model.3 Volgens het ASE-model is gedrag het beste te voorspellen naar aanleiding van de intentie om bepaald gedrag te vertonen. Weet wat je eet richt zich op de attitude, sociale invloed en eigen effectiviteit ten aanzien van voedingsgedrag. De eerste versie van Weet wat je eet was een interventie op een floppyschijf. In 1993, bij de invoering van de basisvorming, is het lesprogramma herzien. In 2002 heeft er een effect onderzoek naar het programma plaatsgevonden. Op de determinanten kennis en bewustwording is de interventie effectief gebleken.4 De lessen in het programma zijn naar aanleiding van het onderzoek eenvoudiger geschreven. Ook is de lessenreeks nu beschikbaar in een aantrekkelijke internetapplicatie.

De opbouw van Weet wat je eet

Het programma bestaat uit basislessen en keuzelessen. De basislessen geven de leerlingen de belangrijkste basisinformatie over het dagelijkse eten. Deze lessen gaan vooral in op de eigen eetgewoonten. Ze geven de leerlingen inzicht in de manier waarop het lichaam eten nodig heeft en dit verwerkt. Verder laten de lessen de leerlingen zien hoe hun eetgewoonten effect hebben op het lichaam door onderwerpen als groenten, fruit, vetten, de Schijf van Vijf en bewegen te behandelen. De lessen laten ook zien wat het effect van hun eetgewoonten is op de wereld om hen heen, door onderwerpen als dierenwelzijn, milieu, natuur en landschap, eerlijke prijs en cultuur en leefstijl te behandelen. Kortom, alles wat met eten te maken heeft komt aan bod, gekoppeld aan de leefwereld van jongeren. De basislessen worden afgesloten met een proefwerk bestaande uit meerkeuzevragen met directe feedback en een eindbeoordeling. De lessen duren 50 minuten per onderwerp.

De keuzelessen geven de mogelijkheid meer te leren over diverse onderwerpen. Er zijn lessen over gezond eten, veilig eten, voedselherkomst en duurzaamheid, over voedsel kopen, gezond kiezen in de schoolkantine, voedsel bereiden, gentechnologie en over borstvoeding. De keuzelessen zijn allemaal als aparte les te behandelen. De docent of de leerling kan zelf bepalen welke verdieping- of verbredingonderwerpen er aan bod komen en zo het eigen, flexibele leerprogramma samenstellen.

Gebruik in het onderwijs

Maar is er in het drukke schoolleven wel plaats voor aandacht aan gezonde voeding? In de kerndoelen voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs staat wat alle leerlingen moeten leren. De scholen kunnen voor een groot deel zelf bepalen hoe ze de kerndoelen invullen en hebben veel vrijheid het onderwijs naar eigen inzicht te organiseren, op een manier die goed past bij de school. Binnen de kerndoelen van het domein mens en natuur kunnen de scholen aandacht geven aan gezondheidsbevorderend onderwijs. Het kost de scholen natuurlijk wel veel tijd dit zelf op een efficiënte en effectieve manier in te vullen. Het Voedingscentrum wil daarom met Weet wat je eet de scholen houvast bieden door op een effectieve manier aandacht te besteden aan gezond, veilig en bewust eten. Op deze manier is het voor de scholen mogelijk kwalitatief goede, gezondheidsbevorderende voedingseducatie structureel in te bedden in hun programma zonder dat dit te veel moeite, geld en energie kost. Het programma kan worden ingezet bij de lessen verzorging, biologie, lichamelijke opvoeding of bij vakoverstijgende projecten over eten. In totaal hebben 975 klassen in Nederland een abonnement op Weet wat je eet verdeeld over 265 scholen.

Bevorderende factoren in het gebruik van Weet wat je eet zijn het feit dat het een totaal voedingseducatie basispakket is voor het voortgezet onderwijs. Verder is het een aantrekkelijke internet applicatie, die goedkoop is en relatief weinig begeleiding kost. Belemmerende factor is dat de school moet beschikken over een pc-ruimte en uiteraard moet er tijd vrijgemaakt worden in het curriculum.

De lessenserie Weet wat je eet pretendeert niet om voedingsgedrag bij jongeren direct te beïnvloeden, daar is meer voor nodig dan de insteek op de determinanten kennis en attitude. Het Voedingscentrum werkt volgens de Gezonde School methode en ziet het programma als een serie basislessen die aangevuld kan worden met interventies die zich op andere determinanten van gedrag richten. Deze interventiemix dient uiteindelijk voor gedragsbeïnvloeding te zorgen.

Geadviseerde aanvullende interventies bij Weet wat je eet zijn Lekkerbelangrijk en De Gezonde School Kantine. De doelgroep van Lekkerbelangrijk zijn jongeren van 10-14 jaar. Lekkerbelangrijk bestaat uit de website www.lekkerbelangrijk.nl en een magazine ‘Lekkerbelangrijk’. Het doel van deze interventie is agendasetting voor het thema gezond, veilig en bewust eten bij jongeren. Tevens fungeert Lekkerbelangrijk als een jongeren portal. Lekkerbelangrijk is in 2007 getest op waardering en effectiviteit.5 De doelgroep van De Gezonde School Kantine zijn leerlingen, leerkrachten en kantinemedewerkers op het voortgezet onderwijs. Het doel van de Gezonde schoolkantine is het verbeteren van het aangeboden assortiment in de kantine. De Gezonde Schoolkantine bestaat uit posters, handleidingen en een assortimentsmeter om het aanbod in kaart te brengen. Het project richt zich zowel op omgevingsdeterminanten en beschikbaarheid, als op individuele determinanten zoals sociale druk en eigen effectiviteit. De Gezonde schoolkantine is in 2002 door TNO getest.6

Het Voedingscentrum brengt het lesprogramma in combinatie met de overige interventies jaarlijks door middel van een mailing onder de aandacht van zowel intermediairs als scholen.

De toekomst

Wetenschappers op het gebied van gezonde voeding komen steeds tot nieuwe inzichten. Ook het onderwijs en de jongerencultuur zijn voortdurend in verandering. Daarom is het belangrijk Weet wat je eet up-to-date te houden. Nu gaat er wederom een evaluatiestudie plaatsvinden, waarbij wordt gekeken naar de gebruiksvriendelijkheid van het programma voor de docenten en de leerlingen. Ook de aansluiting van het programma bij de leefwereld van de leerlingen komt aan bod. Vervolgens worden de effecten van het programma op kennis en voedingsgedrag gemeten. Aan de hand van de onderzoeksresultaten zal het programma waar nodig worden bijgesteld en verbeterd, om het gebruiksgemak en gebruiksplezier, actuele informatie en effectiviteit te waarborgen. Zo kunnen we jongeren blijven stimuleren en helpen bij een gezond voedingsgedrag.

Meer informatie over Weet wat je eet is beschikbaar op www.wwje.nl/informatie en www.voedingscentrum.nl